نفت طلای سیاه
نفت در ایران از هزاران سال پیش به واسطه نشت طبیعی آن در مناطق جنوبی شناخته شده بود. در دایرة المعارف بزرگ لاروس آمده است ” نخستین چاه نفت به فرمان داریوش شاهنشاه هخامنشی در استان شوش حفاری شده است. کاوش های باستان شناسی نشان داده است که مردمان کشور ایران حدودا” پنج هزار سال قبل از قیر برای تهیه ملاط و اندود کردن کشتی ها و همچنین از نفت برای ایجاد روشنایی و درمان بعضی از امراض استفاده می کرده اند. هردوت تاریخ نویس یونانی دنیای باستان در کتاب خود چگونگی کندن چاه و استخراج نفت را در ایران شرح داده است، به گفته وی در محلی به نام ” اردریکا” در نزدیکی شوش چاهی بوده است که نفت و آب نمک را از آن به کمک چرخ و دلو استخراج کرده و در حوضچه های سرباز نزدیک آن میریختند تا مواد سبک نفت تبخیر شده و از قیر و نمک سفت شده استفاده می کردند.
در دنیای مدرن اولین چاه نفت توسط شخصی به نام دریک (DRAKE ) که پایه گذار موسسه ای بنام PENNSYLVANIA ROCK OIL COMPANY بود، به تاریخ 27 اوت 1859 میلادی در ایالت پنسیلوانیای آمریکا حفر شد، از این حلقه چاه که بعد از حدود 5 سال تلاش در عمق 23 متری به نفت رسید در اولین روز حدود چهار هزار لیتر نفت به دست آمد. و این مقدمه پیدایش صنعت بزرگی به نام صنعت نفت در جهان بود که تمام معادلات سیاسی و اقتصادی دنیا را تحت شعاع قرار داد.
لوفتوس (W. K. LOFTUS) اولین فرد خارجی بود که بطور تخصصی از مناطق نفت خیز ایران بازدید به عمل آورد. وی در گزارشی که به سال 1855 منتشرنمود اظهار داشته است که تنها چمشه قیربررسی شده توسط ایشان در کنار کوه های بختیاری و مسجد دور افتاده ای در نزدیکی کوه آسماری مسجد سلیمان قرار داشته است.
بعد از گذشت 40 سال از حفر اولین چاه در میدان نفتون که بعدها در سال 1930 به مسجد سلیمان تغییر نام داد، اولین محموله نفتی ایران از بندر آبادان صادر گردید. دارسی و شرکت نفتی انگلیس و ایران تا سال 1914 در ایران به فعالیت خود ادامه دادند تا اینکه با کاهش کمک های دولت انگلستان در این سال شرکت بنگال لنسر برای بهره بردار ی از منابع نفتی ایران وارد مسجد سلیمان شد. که با هوشیاری وینستون چرچیل این مسئله بحرانی به پایان رسیده و طی قراردادی دولت انگلستان 51% سهام شرکت انگلیس – ایران را به دست گرفته و حق انتصاب دو عضو هیأت مدیره با حق وتو را برای خود محفوظ داشت.
تا سال 1933 که قرارداد دارسی لغو شد جمعا 56147000 تن متریک نفت صادر گردید.
در سال 1951 دکتر مصدق صنعت نفت ایران را ملی اعلام کرده و از شرکت انگلیس ایران خلع ید کرد، که مرحله قانونی آن در 29 اسفند 1329 از تصویب مجلس گذشته و شرکت ملی نفت ایران تأسیس گردید. که بعد از این اقدام این شرکت از طرف شرکت های بین المللی بایکوت شده و شرکتهای مذکور علاوه بر عدم همکاری اقدام به کارشکنی هایی نیز در این زمینه نمودند، تا اینکه بعد از گذشت سه سال از ملی شدن صنعت نفت ایران اولین محموله نفتی در بندر آبادان توسط نفتکش ژاپنی نیشومازو بارگیری شد.
محبوبیت نفت
از آنجا که هیچ گونه فعالیتی در هیچ یک از عرصه های زندگی و در جهان هستی بدون استفاده ازانرژی امکان پذیر نیست؛ بنابراین به سادگی می توان دریافت که اقتصاد جوامع بشری بدون وجود انرژی ناممکن است. باز هم باید تأکید شود که نفت به عنوان یک منبع انرژی که انسان درقیاس با سایر انرژی ها خیلی سریع و در زمان کوتاه تری به استفاده از آن عادت کرده و در همه شئون زندگی به کارگرفته شده است. نفت همچنین به عنوان ماده ای با موارد استفاده همگانی و عمومی و داشتن فرآورده های متعدد وگوناگون، اهمیت فراوان دارد.
از آنجا که نفت به عنوان یکی از منابع مهم تأمین نیازهای انرژی جهانی به شمار می رود، اقتصاد نفت خام جنبه بین المللی پیدا کرده است، هر چند که اقتصاد فرآورده های نفتی مربوط به نیازهای داخلی جوامع و کشورها است، با این حال در زمینهفرآورده های نفتی نیز جنبه جهانی آن آشکار است.
در جهان امروز، نفت نه تنها به عنوان یک عامل تعیین کننده اقتصادی و صنعتی، که به عنوان یک عامل سیاسی و امنیتی نیز مطرح است. در واقع نفت عاملی اساسی برای رسیدن به هدف های اقتصادی، صنعتی، سیاسی و تأمین امنیت ملی به حساب می آید.
هدف همه جوامع بشری و به ویژه همه دولت ها دست یافتن به میزانی از رشد اقتصادی است که بتواند رفاه جامعه را تأمین کند. رسیدن به این هدف یا میزان رشد اقتصادی مورد نظر، نیازمند برخورداری و بهره وری از دو عامل سرمایه و انرژی است. از همین جا ارتباط میان رشد اقتصادی و انرژی آشکار می شود. به بیان دیگر، رفاه نیازمند رشد اقتصادی و رشد اقتصادی نیازمند برخورداری از انرژی است.
تا هنگامی که منبع انرژی دیگری یافت نشود، نفت همچنان اثرهای دامنه داری بر اقتصاد جهان خواهد داشت. تغییرات عمده در بهای نفت می تواند زمینه های رشد اقتصادی را فراهم آورد یا مطمئناً تورم زا شود و رکودهای اقتصادی را متوقف سازد.
امروزه نفت تنها کالایی است که تحولات مربوط به آن و بحث هایی که در باب جنبه های گوناگون آن در می گیرد، نه تنها در صفحه های تجاری مطبوعات که در صفحه اول نیز به چشم می خورد و مانند گذشته همچنان مولد ثروت های عظیم برای افراد، شرکت ها و تمام یک ملت است. با توجه به این که مالک نفت بودن در جهان امروز به معنای تأمین وکسب سرمایه نیز هست، رشد و اهمیت نفت هم به عنوان یک منبع انرژی و هم به عنوان یک منبع تأمین سرمایه، جایگاه والایی می یابد.
از لحاظ تأمین سرمایه باید به این واقعیت اشاره شود که تجارت نفت خام از نظر ارزش پولی، 10درصد از مجموع تجارت جهانی را به خود اختصاص داده است که در قیاس با کالاهای تجاری دیگر مانندگندم با 3 تا 4 درصد سهم ازکل تجارت جهانی، اهمیت آن در تأمین سرمایه برای کشورهای دارای نفت و در جهت رشد اقتصادی بیشتر نمایان می شود. امروزه بیش از70 درصد انرژی مورد نیاز انسان را نفت وگاز و 15 تا25 درصد آن را زغال سنگ و حدود10 درصد آن رابرق و اتم تأمین می کند.
برای تولید برق نیز باید از انرژی های حاصل از نفت، گاز،آب و یا اتم استفاده شود. انرژی های حاصل از نیروی برق، اتم و زغال سنگ معمولاً تنها به انرژی های حرارتی،گرمایی و مکانیکی تبدیل می شوند. حال آن که نفت به علت کاربرد وسیع در صنایع مختلف، علاوه بر تأمین انرژی های حرارتی و مکانیکی، قابل تبدیل به فرآورده های مختلف شیمیایی و قابل استفاده در شیمی صنعتی نیز هست. به همین سبب، الگوی مصرف انرژی در قرن بیستم در جهت استفاده و مصرف بیشتر از نفت به تدریج و پیوسته تغییر یافته است.
نقش نوین کشورهای مصرف کننده
انقلاب اوپک، رويدادي بود که در کاهش شديد رشد تقاضا براي نفت و حتي کاهش رشد اقتصاد جهان، تاثير بسزايي داشت. افزايش پياپي قيمت نفت در سال هاي 1973 و 1974، هزينه اي معادل 6/2 درصد توليد ناخالص داخلي را بر کشورهاي عضو سازمان توسعه همکاري هاي اقتصادي ( OECD )تحمیل کرد.
تاریخچه و سیر پیشرفت اکتشاف نفت
اکتشاف نفت یک دانش و مهارت قدیمی و کاربردی است که با جمع آوری قیر از تراوشها و چشمه‌های نفتی، به قلمرو علم وارد شد. در آن زمانها انسان از نفت برای مصارف پزشکی، گرمایی و همچنین در عایق کاری استفاده می‌کرد.
اولین چاه اکتشافی نفت در سال 1745 در فرانسه و اولین چاه استخراج نفت توسط کلنل دریک در سال 1859 در پنسیلوانیا حفاری شد.
قدیمی‌ترین نظریه برای اکتشاف نفت، نظریه طاقدیس(Anticline Theory)است. کاربرد این نظریه برای یافتن نفت در قله طاقدیسها ابزار موفقی بود. این نظریه به عنوان نظریه اصلی برای اکتشافات مهم نفتی در بسیاری از نقاط دنیا از جمله مسجد سلیمان ایران مورد استفاده قرار گرفت.
نفت در سال 1880 در رسوبات دریایی پنسیلوانیا کشف شد که ارتباطی با ساختارهای طاقدیسی نداشت و تجمع نفت و ایجاد نفتگیر صرفا ناشی از تغییر رخساره رسوبات بود. بنابراین مشخص شد که ذخایر نفتی میتوانند در حوزه‌های غیر چین خورده هم وجود داشته باشند. در نتیجه مفهوم نفتگیرهای چینه‌ای (Stratigraphic Traps) با این کشف وارد عرصه مفاهیم نفت شد.
تا اواسط دهه 1920 ، تهیه و استفاده از نقشه های سطحی و طاقدیسها ابزار اصلی اکتشافات نفتی بود و یافتن نفتگیرهای چینه‌ای به صورت تصادفی رخ می‌داد.
سبدهای نفتی جهان
دو سبد نفتی با اهمیت در جهان که تغییرات قیمت آنها روی قیمت سبدهای دیگر نفتی تاثیر زیادی دارد عبارتند از نفت برنت دریای شمال و نفت وست تگزاس. مقایسه این دو نوع نفت با قیمت سبد نفتی اوپک و قیمت نفتهای وارداتی نیازمند به پالایش(IRAC) میتواند به تفهیم بهتر این مبحث کمک کند. نفت وست تگزاس (WTI) با کیفیت ترین نفت جهان است که برای تصفیه شدن و تبدیل شدن به انواع فرآورده‌های نفتی مثل بنزین بسیار مناسب است. این نفت بسیار سبک است و در ترکیبات آن تنها 24/0 درصد سولفور وجود دارد. سهم اندک سولفور سبب شد تا این نفت به یکی از شیرین ترین نفتهای جهان تبدیل شود.این ویژگیها در کنار محل تولید آن (ایالات متحده امریکا) که به مرکز پالایشگاهی و بخشهای مصرف کننده جهان نزدیکی زیادی دارد سبب شد تا یک نفت ایده ال محسوب شود و در مقایسه با دیگر نفتها از قیمت بالاتری برخوردار باشد. به طور متوسط قیمت نفت وست تگزاس بیشتر از 6 دلار از سبد نفتی اوپک و بین یک تا دو دلار از سبد برنت دریای شمال گران تر است. البته گاهی این تفاوتها بیشتر و گاهی هم کمتر میشود و این مساله به دلیل تغییراتمناسبات سیاسی در جهان و تحولات ایجاد شده در بازارهای عرضه کننده و تولید کننده نفت مذکور میباشد.
نفت برنت ترکیبی است از15 نفت خام مختلف که از حوزه‌های نفتی مختلف در سیستم‌های برنت و نینیان (Brent and Ninian systems) واقع در دریای شمال استخراج میشود. این نفت در زمره نفتهای سبک محسوب میشود ولی به اندازه نفت وست تگزاس سبک نیست. این نفت 37/0 درصد سولفور دارد و این میزان سولفور سبب شد تا این نفت نیز همچون نفت وست تگزاس یک نفت شیرین باشد. شیرینی این نفت از وست تگزاس کمتر است. نفت برنت برای تولید بنزین ودیگر فرآورده‌های واسط صنعتی کاربرد زیادی دارد و بیشترین بازار مصرف آن کشورهای شمال غربی اروپا و افریقا است. قیمت نفت برنت نسبت به نفت وست تگزاس یک تا دو دلار کمتر و نسبت به سبد نفتی اوپک 4 تا 5 دلار بیشتر است.البته عواملی که در مورد نفت وست تگزاس گفته شد هم میتواند باعث برهم خوردن این نسبتهای قیمتی برای نفت برنت با دیگر نفتها شود. سازمان کشورهای صادر کننده نفت در مورد سبد نفت اوپک می‌نویسد:سبد نفتی اوپک میانگین وزنی قیمت 11 نفت خام تولید شده در کشورهای عضو اوپک است. یازده نفتی که در این سبد حضور دارند عبارتند از :
نفت ساهاران بلند Saharan Blend کشور الجزیره، نفت میناس Minasکشور اندونزی، نفت سنگین ایرانIran Heavy، نفت سبک بصره Basra Lightمتعلق به کشور عراق، نفت صادراتی کویتKuwait Export ، نفت اس سایدرEs Sider کشور لیبی، نفت سبک بونی Bonny Lightکشور نیجریه، نفت مارین قطرQatar Marine، نفت سبک عرب Arab Light متعلق به کشورعربستان سعودی ، نفت موربان Murban کشور امارات متحده عربی و نفت BCF 17 کشور ونزوئلا.
البته استفاده از قیمت این نفتها برای تعیین متوسط قیمت سبد اوپک از پانزدهم ژوئن سال 2005 میلادی آغاز شد. پیش از آن تنها 6 نفت خام تولیدی در کشورهای عضو اوپک و یک نفت خام تولید مکزیک در این سبد حضورداشتند و برای تعیین قیمت سبد نفتی اوپک استفاده می‌شدند.
از اول ژانویه سال 1987 میلادی تا 15 ژوین سال 2005 میلادی سبد نفتی اوپک نفتهای زیر را دربر می‌گرفت:
نفت سبک عرب Arab Light متعلق به عربستان سعودی ، نفت سبک بونی Bonny Lightمتعلق به لیبی،نفت فاتح Fateh متعلق به دوبی، نفت ایستموس Isthmusمتعلق به مکزیک که یک عضو غیر اوپکی بود، نفت میناس Minasکشور اندونزی،نفت ساهاران بلندSaharan Blend کشور الجزیره و نفت سبک جوانا تیاTia Juana Light کشور ونزوئلا. از آنجا که سبد نفتی اوپک ترکیبی از چندین نفت سبک و سنگین است در مقایسه با نفت برنت و وست تگزاس سنگین تراست ولی بازار مصرف آن نه یک منطقه یا قاره خاص خاص بلکه تمامی کشورهای دنیا است. تولید کنندگان اوپک سعی میکنند با تغییر میزان تولید خود قیمت این سبد نفتی را در یک بازه قیمتی معقولی قرار دهند و مانع از کاهش آن شوند.شایان ذکر است در سال 2000 میلادی قیمت سبد نفتی اوپک برابر با 60/27 دلار بود در حالیکه در سال 2006 میلادی قیمت این سبد نفتی به بیشتر از 70 دلار رسید. قیمت نفت وارداتی نیازمند پالایش نیز متوسط وزنی قیمت نفتهای وارداتی به بازار مصرف امریکا در یک دوره زمانی خاص است. از آنجا که امریکا ر مقایسه با دیگر کشورهای جهان انواع متفاوت تری از نفتها را وارد می‌کند قیمت ارایه شده توسط این شاخص میتواند مقیاس واقعی تری از متوسط قیمت انواع نفتها را در بازارهای جهانی ارایه دهد. معمولا قیمت این سبد نفتی 6 تا 8 دلار کمتر از نفت وست تگزاس و 5 تا 6 دلار کمتر از نفت برنت است. قیمت این سبد نفتی در ماه اکتبر هر سال تعیین میشود.
معرفی شرکت های بزرگ نفتی
هفت خواهران نفتی
هفت خواهران نفتی( Seven Sisters ) یک اصطلاح ابداع شده در دهه ۱۹۵۰ میلادی، توسط بازرگان ایتالیایی سر انریکو ماتائی، که بعدها در راس شرکت نفتی انی قرار گرفت بود. وی از این اصطلاح برای توصیف هفت شرکت نفتی که «کنسرسیوم نفت ایران» را تشکیل می‌دادند استفاده نمود. این کارتل از اواسط دهه ۱۹۴۰ تا اواخر دهه ۱۹۷۰ میلادی صنعت نفت جهان را تحت سلطه خود داشت.
گروه هفت خواهران نفتی، از شرکتهای زیر تشکیل شده بود:
۱- شرکت نفت ایران و انگلیس (در حال حاضر بی‌پی)
۲- گلف اویل
۳- استاندارد اویل کالیفرنیا
۴- تکزاکو (در حال حاضر شورون)
۵- رویال داچ شل
۶- استاندارد اویل نیوجرسی (اسو)
۷- استاندارد اویل نیویورک (بعدها موبیل و در حال حاضر اکسون‌موبیل)
هفت خواهران نفتی دوم
فایننشال تایمزبا استفاده از نام «هفت خواهران نفتی جدید»، برای توصیف یک گروه از تاثیرگذارترین شرکتهای ملی نفت و گاز مستقر در کشورهای خارج از سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، استفاده نمود. این گروه، از شرکتهای زیر تشکیل شده است:
۱- شرکت ملی نفت چین (چین)
۲- گازپروم(روسیه)
۳- شرکت ملی نفت ایران (ایران)
۴- برزیل پتروبراس ( برزیل)
۵- پترولئوس دی ونزوئلا (ونزوئلا )
۶- پتروناس (مالزی )
۷- سعودی آرامکو ( عربستان )
بزرگترین شرکت های نفتی و بزرگترین صادرات نفت از گذشته تا حال
تا قبل از انقلاب ایران ۱۹۷۸(سال۵۷) بزرگترین شرکت های نفتی همان هفت خواهران اول بودند و بیش از ۵۰ درصد نفت جهان در دست کشورهای عضو اپک بود(همچنین روسیه غیر اپک هم یکی از بزرگترین دولت های نفتی بوده و هست) و شرکت های نفتی (هفت خواهران اول) اکتشاف, استخراج و حمل و نقل نفت را برعهده داشتند . بنابراین نبض اصلی بازار دست اپک و هفت خواهران بود ولی به تدریج با نوسانات شدید قیمت نفت بسیاری از این شرکت ها ادغام شدند و یا رتبه خود را به عنوان بزرگترین شرکت های نفتی از دست دادند (ولی هدف آنها که استخراج و فروش هر چه بیشتر نفت بود تغییری نکرد) و شرکت های نفتی جدیدی بوجود آمدند .با کشف نفت در نواحی دیگر جهان بخصوص کانادا و کشف روش های استخراج و بهره برداری از نفت شیل در آمریکا اپک بتدریج قدرت خود را از دست داده و خواهد داد . ولی همچنان نقش بسیار مهمی در بازار نفت دارد . بنابراین نگاهی که به کارتل های نفت در سال های قبل از انقلاب ایران با سال های بعد از انقلاب و همچنین دولت های نفتی داریم با آنچه امروز واقعا وجود دارد بکلی متفاوت است. امروزه هم بزرگترین دولت های نفتی و بزرگترین شرکت های نفتی مرتب درحال تغییر هستند .
نکاتی در مورد شرکت ها و دولت های نفتی
قدرت سیاسی و اقتصادی شرکت های نفتی : با وجود فعالیت های بسیار متنوع شرکت های گوناگون در بخش های مختلف اقتصادی (خودروسازی , صنایع الکترونیک و…) هنوز هم (در قرن ۲۱) پرسود ترین فعالیت در زمینه نفت و گاز می باشد و هنوز هم قدرتمندترین شرکت ها ,شرکت های نفتی می باشند .
شرکت های نفتی از کار اکتشاف و استخراج نفت شروع کردند و الان بسیاری از آنها علاوه بر مالکیت میادین نفتی مالکیت پالایشگاه ها و پمپ بنزین ها و… را در نقاط مختلف جهان در اختیار دارند و سود بسیار زیادی هم از دلالی نفتی می برند . علاوه بر این بسیاری از آنها در زمینه گاز طبیعی هم فعالیت چشمگیری دارند .
اپک و دولت های نفتی : در ابتدای توسعه صنعت نفت و گاز “دیکتاتورهای نفتی” تنها مالکان میادین نفتی بودند که بخاطر بی لیاقتی بیشتر سود آن را شرکت های نفتی و استعمارگران می بردند ولی با اعتراضات و جنبش های سیاسی این حکومت ها به قدرت اقتصادی خود پی بردند و بسیاری از آنها کار استخراج و فروش نفت را خودشان در دست گرفتند و خواهان سود بیشتر شدند (و شرکت های نفتی تاسیس کردند) بنابر این اپک را تاسیس کردند .
افزایش دولت های نفتی : نیاز جهان امروزه به نفت و گاز و منابع انرژی فسیلی بقدری زیاد است که همه دنیا را به تکاپو انداخته و امروزه علاوه بر کشورهای نفتی خاورمیانه روسیه و حتی کانادا هم به فروشندگان نفت پیوستند بنابراین نقش “اپک” و کشورهای نفتی خاورمیانه بسیار کم رنگ تر شده است.
تاسیس اپک و افزایش قیمت نفت
دیکتاتورهای نفتی و کشورهای نفت خیز که تا این تاریخ نفت را به قیمت ارزان می فروختند و با هم رقابت و اختلاف داشتند پی می برند که این همه مدت کلاه سرشان رفته قیمت پائین نفت و افزایش کالاهای غربی آنها را بیدار می کند.آنها تصمیم می گیرند که قیمت نفت را خودشان تعیین کنند(حالا که دنیا اینقدر محتاج نفت است چرا سودش را سرمایه داران غربی ببرند؟ ) بنابراین با هم متحد شدند و برای تعیین قیمت نفت اپک را تاسیس کردند .
اپک چیست ؟
“اپک” سازمان کشورهای صادرکننده نفت با نام اختصاری اپک (OPEC)، یک کارتل بین‌المللی نفتی است که متشکل از کشورهای الجزایر، ایران، عراق، کویت، لیبی، نیجریه، قطر، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، اکوادور، آنگولا و ونزوئلا است . مقر بین‌المللی اپک از بدو تأسیس در سال ۱۳۳۹ در ژنو بود و در سال ۱۳۴۴به شهر وین در کشور اتریش انتقال یافت.
بحران های نفتی ( شوک های نفتی)
نفت خام یکی از مهمترین کالاهای جهان می باشد . در حدود ۷۰ درصد مصرف انرژی جهان از نفت خام تامین می شود و بیشتر موادی که ما با آن سرو کار داریم ( مواد پتروشیمی و سم و کود و … حتی بعضی مواد غذائی )همه به نفت وابسته است بنابراین بدون نفت چرخ های صنعت و تکنولوژی و تمدن بشری از کار می افتد .
وابستگی بشر به این ماده حیاتی روز به روز بیشتر می شود و اقتصاد جهان هر روز بیشتر به نفت و گاز وابسته می شود بیجهت نیست که بسیاری از جنگ ها و بحران های جهان و هدف قدرت های استعماری دستیابی به نفت و میدان های نفتی می باشد .
در چنین شرایطی هر عاملی که عرضه نفت را کم کرده و قیمت را بالاببرد می تواند شدیدا روی اقتصاد جهان تاثیر بگذارد . از طرفی پائین آمدن قیمت ها هم می تواند اقتصاد بسیاری از کشورهای نفتی را با چالش جدی مواجه کرده و حتی زمینه ساز جنبش های اجتماعی و سیاسی هم بشود . در این قسمت نگاهی داریم به بحران های نفتی و نقش اپک و قدرت های نفتی و ابرقدرت ها و دولت های استعماری در این بحران ها و شوک های نفتی.
شوک نفتی چیست ؟
هر عاملی که سبب اختلال در عرضه و تقاضای نفت در بازار شود و روی قیمت نفت تاثیر گذارد ( تاثیر مثبت یا منفی) به گونه ای که آثار آن دراز مدت بوده و در کوتاه مدت قابل جبران نباشد یک شوک نفتی به حساب می آید . در صورتی که قیمت نفت بالابرود کشورهای مصرف کننده با بحران مواجه می شوند در این صورت این شوک به بحران اقتصادی برای این کشورها تبدیل می شود و اگر قیمت افت کند برای کشورهائی با اقتصاد نفتی که همه بودجه خود را بر مبنای نفت گذاشته اند به بحران اقتصادی تبدیل می شود .
شوک های نفتی مثبت( بالا رفتن قیمت ها ) با وجود آثار زیانبار ی که برای اقتصاد کشورهای مصرف کننده داشتند در دراز مدت آثار مثبتی هم داشتند و همچنین پائین آمدن قیمت ها که آثار منفی برای کشورهای تولید کننده داشتند هم در دراز مدت آثار مثبتی هم داشتند.
اولین شوک نفتی ( بحران نفتی 1973)
جنگ اکتبر ۱۹۷۳زمینه مناسبی شد تا کشورهای تولید کننده نفتی عرب قدرت اقتصادی خودشان را نشان دهند بنابراین تصمیم گرفتند از نفت همچون یک سلاح برای رسیدن به مقاصد سیاسی خود استفاده کنند از این رو شانزدهم اکتبر در کویت تشکیل جلسه دادند و قرار گذاشتند تا وقتی اسرائیل از سرزمین های اشغالی خارج نشده هر ماه ۵ درصد از تولید خود را کم کنند . این تصمیم منجر به ۴ برابر شدن قیمت نفت شد یعنی قیمت نفت از بشکه ای ۳ دلار با بشکه ای ۱۲ دلار رسید . این اولین بحران نفتی در جهان بود که تاثیرات زیادی بر تجارت نفت گذاشت
دومین شوک نفتی ( اعتصاب کارکنان شرکت نفت ایران)
بعد از بحران نفتی ۱۹۷۳تا اوائل ۱۹۷۸ قیمت نفت به دلیل فشارهای کشورهای صنعتی و اقدامات عربستان افزایش چندانی پیدا نکرد و درآمد کشورهای عضو اپک و تولید کننده نفت به دلیل بالارفتن محصولات کشورهای صنعتی به تدریج کاهش یافت . تا قبل از انقلاب ایران قیمت نفت بشکه ای ۱۲/۷ دلار ثابت مانده بود .
در ۱۳اکتبر ۱۹۷۸(۲۱ مهرماه ۱۳۵۷) کارکنان شرکت نفت ایران دست به اعتصاب زدند و صادرات نفت ایران از روزی ۵/۵ میلون بشکه به روزی ۳/۵ میلون بشکه و بعد باز هم کم و کمتر شد تا بکلی متوقف شد .
با وجودی که عربستان و عراق و کشورهای دیگر غیر عضو اپک کمبودها را برطرف کردند ولی هنوز ۲ میلون بشکه کمبود در بازار وجود داشت کشورهای عضو اپک هم از این موقعیت استفاده کرده و کم کم قیمت های خود را بالا بردند .
اگر چه در مارس ۱۹۷۹(فروردین ۱۳۵۸) صادرات نفت ایران از سر گرفته شد ولی قیمت ها همچنان به رشد خود ادامه داد و قیمت نفت ابتدا به ۱۴/۵دلار و بعد به ۲۳/۵دلار و بعد قیمت ها با توجه به مرغوبیت نفت تعیین شد در کنفرانسی که در دسامبر ۱۹۸۰ در اندونزی برقرار شد حداقل قیمت نفت خام ۳۲ دلار و حداکثر ۴۰ دلار و متوسط قیمت ۳۶ دلار تعیین شد . قیمت نفت ایران هم از اوائل ژانویه ۱۹۸۱(دی ماه ۱۳۵۸) ۳۷ دلار تعیین شد
آژانس بین المللی انرژی
گفتیم که بعد از بحران نفتی ۱۹۷۳ که قیمت نفت ۴ برابر شد کشورهای مصرف کننده به فکر چاره جوئی افتادند و در اولین اقدام خود آژانس بین المللی انرژی را تاسیس کردند در این قسمت در مورد آژانس بین المللی انرژی توضیح می دهیم .
تاسیس آژانس بین المللی انرژی (IEA)
آژانس بین‌المللی انرژی(IEA) I International Energy Agency در سال ۱۹۷۴توسط کشورهای مصرف کننده نفت (آمریکا و کانادا و اروپای غربی )تاسیس شدتا بتواند به این کشورها در مقابل نوسانات شدید قیمت نفت و همچنین مشکلاتی که در راه عرضه و تقاضای نفت بوجود می آید مشاوره و کمک بدهد . دبیرخانه این سازمان در شهر پاریس قرار دارد . علاوه بر کشورهائی که عضو سازمان هستند با کشورهای غیر عضو مانند : چین و هند و روسیه نیز همکاری می کند.
کشورهای عضو و شرایط عضویت
تقریبا تمام کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی یا OECD سازمانی است بین‌المللی، دارای ۳۵ عضو، که اعضای آن متعهد به اصول دموکراسی و اقتصاد آزاد هستند. عضو (IEA) هستندبجز کشورهای : شیلی، ایسلند، اسرائیل، مکزیک، و اسلوونی
اهداف (IEA)
مهمترین اهداف (IEA) امنیت انرژی، توسعه اقتصادی، و حفاظت از محیط زیست. مورد آخر بر کاهش تغییرات آب و هوایی تمرکز دارد. این آژانس نقش موثری در ترویج انرژی‌های نو (از جمله انرژی‌های تجدید پذیر)، سیاستهای انرژی عقلانی، و همکاری‌های چند ملیتی فناوری انرژی دارد.
اقتصاد ایران و قیمت جهانی نفت
پرواضح است که قیمت جهانی نفت بر شاخصهای بورس معتبر دنیا تأثیرگذار است. حال این تأثیر بر بورس ایران که درآمد حاصل از فروش نفت نقش پررنگ‌تری در اقتصاد ایران دارد، حائز اهمیت است. در ایران حدود ۷۰% از درآمد دولت صرفاً از محل فروش نفت است و تنها %۳۰ آن از محل مالیات از کسب‌وکارها هست. پس هنگامی‌که قیمت نفت بالا برود، درآمد ارزی دولت زیاد میشود و چون اغلب مدیریت خوبی روی این درآمد نمیشود میتواند باعث افزایش پایه پولی و درنتیجه تورم شود که تورم نیز باعث رشد شاخص کل بورس میشود.
علت افزایش تورم با افزایش قیمت نفت به‌این‌دلیل است که با افزایش قیمت نفت، درآمد دولت افزایش می‌یابد. درنتیجه دولت نیز مخارج خود را افزایش می‌دهد. حال اگر قیمت نفت مجدداً افت کند، درآمد دولت کم میشود ولی هزینه‌هایش هنوز بالاست. در این شرایط آسان‌ترین راه برای دولت برای جبران کسری بودجه‌اش چاپ پول است که موجب ایجاد تورم میشود. اتفاقی که در سال ۹۲ برای ایران افتاد و یا به‌صورت جدی‌تر گریبان گیر دولت ونزوئلا شد. البته اخیراً درآمد مازاد دولت در زمان افزایش قیمت نفت در صندوق ذخیره ارزی ایران پس‌انداز میشود تا از این مشکل جلوگیری کند.
اما دو صنعت پتروشیمی و پالایشی به علت ماهیتی که دارند تأثیر مستقیمی از قیمت نفت جهانی می‌گیرند. تقریباً %۲۵ ارزش بازار متعلق به صنعت پتروشیمی و همینطور صنعت پالایشی نیز تقریباً %۹ ارزش کل بازار بورس ایران است.
مروری سطحی و گذرا بر نوسانات قیمت نفت خام در بازارهای جهانی، نشان می دهد که قیمت این محصول در دنیا همواره متأثر از دو عامل مهم میباشد، یکی میزان و زمان استخراج نفت و دیگری مجموع عواملی مانند متغیرهای سیاسی، اقتصادی و نیز نقشآفرینی نهادهای بین المللی مانند اوپک میباشد. در بین سالهای 2002 تا 2008 قیمت نفت با یک روند صعودی همراه با نوسانات اندک مواجه بوده است، دراین بین اگرچه شاهد یک روند صعودی درشاخص بورس اوراق بهادار تهران هستیم ولی در نیمه دوم سال 2004همانگونه که انتظار میرفت وضعیت حبابگونه بازار به همراه سیاستهای نادرست دولت موجب کاهش شاخصهای فعالیت بورس گردید. در سال 2008با وقوع بحران مالی در آمریکا و سرایت آن به اقتصاد جهانی، شاهد کاهش چشمگیری در قیمت جهانی نفت بودیم به طوری که قیمت آن از حدود 150 دلار به حدود 40دلار در هر بشکه رسید که بازتاب این بحران در بازار بورس تهران با حدود سه دوره وقفه(بر اساس یافته های این پژوهش) با شدت کمتری اثرگذار بوده است. در سال 2009متوسط قیمت نفت به 60 دلار می رسد و در سال های 2010و2011 میلادی افزایش قیمت نفت و عدم افزایش تولید ناخالص دنیا متناسب باقیمت نفت سبب شده تا شاخص هزینه نفت در سطوحی بالاتر از سال 2008قرار گیرد .بنابراین انتظار میرود که نوسانات قیمت نفت تأثیر معناداری بر شاخص قیمت بورس تهران داشته باشد.
تحلیل نظري ارتباط قیمت نفت خام و شاخص بورس
به طور طبیعی عوامل زیادی در شکلگیری اطلاعات و دیدگاههای طرفین بازار و نهایتاً قیمت سهام شرکتها مؤثر هستند بخشی از این عوامل داخلی(مانند عایدی هر سهم( EPS) ، سود تقسیم هر سهم( DPS ) ، نسبت قیمت بر درآمد P/E) ( افزایش سرمایه ی تجزیه سهام و…) و بخشی نیز عوامل بیرونی می باشند. که خود به دو بخش عوامل سیاسی(( مانند جنگ، صلح، قطع رابطه سیاسی))و عوامل اقتصادی تقسیم میشوند). از اینرو در ایران نوسانات قیمت نفت از جمله عوامل مهم خارجیِ تأثیرگذار بر شاخص بورس سهام میباشد .اگرچه شوکهای نفتی به دلیل عدم اطمینانی که در بازارهای مالی ایجاد میکنند، میتواند اثری منفی بر بازار سهام داشته باشد، ولی این مسئله بستگی به طبیعت شوک( طرف تقاضا یا طرف عرضه) درصورتی که شوک وارده از سمت تقاضا باشد، بازارها میتوانند پاسخی مثبت به این شوک داشته باشند و نیز اگر شوک وارده از سمت عرضه باشد، پاسخ بازارها میتواند منفی باشد. اما نوسانات شدید قیمت نفت آثار مخربی (موقتی) بر روی تولید کل خواهد داشت چرا که سبب افزایش بی اعتمادی و تحمیل هزینه های اضافی در توزیع منابع میگردد.
به لحاظ نظری، شوکهای نفتی میتوانند از کانالهای متفاوتی بر روی شاخص قیمت سهام اثر بگذارند؛ اما مهم ترین نگرانی مشاهده شده، تأثیرات نوسانات قیمت نفت بر روی متغیرهای کلان و فضای اقتصادی جامعه می باشد. تئوریهای اقتصادی حاکی از آن است که قیمت هر دارایی میبایست بر اساس جریان نقدی تنزیل شده خودش تعیین شود.
بنابراین، هر عاملی که بتواند موجب تغییر جریان نقدی تنزیل شده گردد، باید تأثیر چشمگیری بر قیمت این دارایی ها داشته باشد. در نتیجه هر افزایشی در قیمت نفت میتواند منجر به افزایش هزینه ها، محدود کردن سود و در نمایی وسیع تر موجب کاهش در ارزش دارایی سهامداران گردد؛ بنابراین انتظار میرود با افزایش قیمت نفت، قیمتهای سهام دچار کاهش گردد؛ اما سؤال اساسی این است که این تأثیر بر روی کشورهای صادرکننده و کشورهای واردکننده نفت یکسان می باشد یا خیر؟
محققان بسیاری استدلال می کنند که قیمت نفت تأثیر غیرمستقیمی بر بازار سهام دارد و شاخصهای اقتصاد کلان این رابطه را تأیید می کنند. یورلاند و خیمنس و همکاران بر این باورند که یک افزایش در قیمت نفت به دلیل افزایش در درآمد کشورهای صادرکننده نفت تأثیر مثبتی بر عملکرد اقتصادی این کشورها داشته باشد. انتظار میرود نتیجه افزایش درآمدها، افزایش در مخارج و سرمایه گذاری ها و در نتیجه تزریق منابع مالی به اقتصاد باشد که به نوبه خود موجب افزایش تولید و کاهش بیکاری میگردد. از اینرو بازارهای سهام نیز تمایل به واکنش مثبت به چنین حوادثی را دارا می باشند .
برای کشورهای واردکننده نفت، هر افزایشی در قیمت این محصول، نتایج معکوسی را در بر خواهد داشت . افزایش در قیمت نفت منجر به بالا رفتن هزینه های تولید میگردد، چرا که نفت یکی از مهم ترین عوامل تولید می باشد.
با انتقال هزینه ها به مصرف کننده گان به سبب افزایش قیمتها و نیز افزایش مخارج مصرف کنندگان، میزان تقاضا کاهش خواهد یافت .مصرف پایین تر منجر به کاهش تولید و در نتیجه افزایش بیکاری خواهد شد.
پاسخ بازارهای سهام به چنین وضعیتی منفی خواهد بود، بدین صورت که با افزایش ، قیمت نفت خام، شاخص بورس اوراق بهادار در این کشورها، کاهش خواهد یافت . شواهد تجربی نشان از رابطه منفی بین قیمت نفت و بازدهی بازار سهام، بر مبنای این حقیقت که قیمت نفت یک عامل ریسک برای بازار سهام محسوب میشود، دارد.
محققان بسیاری نظیر فیلیس (2010) ؛میلر و رتی (2009) و پن ، اونیل و ترن(2008) در خود شواهدی را برای دستیابی به این رابطه منفی جمعآوری نمودند اما در خصوص کشورهای صادرکننده نفت شواهدی دال بر رابطه مستقیم بین شوکهای قیمتی نفت و کارایی بازار سهام وجود دارد.
امروزه اکثر اندیشمندان اقتصادی و سیاسی هم عقیده دارند که فرآیند توسعه یافتگی سیاسی و اقتصادی و امنیت ملی کشورهای صادرکننده نفت تحت تأثیر اقتصاد و درآمدهای نفتی این کشورها قرار دارد همچنین از یک سو با توجه به ویژگی های صنعت نفت از قبیل وابستگی به فراز و نشیبهای تقاضا و مصرف در بیرون از مرزهای ملی، وابستگی صنعت نفت به تکنولوژی های پیچیده کشورهای صنعتی شرکت های چندملیتی، وابستگی به سرمایه گذاری کلان برای اکتشاف و استخراج، کنترل قیمت نفت به وسیله نیروهای بین المللی و از سوی دیگر با توجه به این که نوسانات موجود در بازار نفت ناشی از نوسانات بخش عرضه نفت نبوده، بلکه بیشتر ناشی از تغییرهای قیمت این محصول میباشد که خود متأثر از عوامل زیادی همچون متغیرهای سیاسی، اقتصادی و حتی متغیرهای فرهنگی نیز میباشد. پیامد وابستگی به چنین شرایطی موجب ناپایداری درآمدی دولتها شده و زمینه را برای مبادرت دولت ها به سوی به کارگیری سیاست های نامناسب پولی، استقراض از بانک مرکزی یا حتی از بانک های تجاری، جهت تأمین هزینه های خود آماد مینماید. استقراض از بانک مرکزی نیز ممکن است ضمن ایجاد تورم، میدان را برای فعالیت بخش خصوصی تنگ تر نماید؛ بنابراین اگرچه این مفاهیم در حیطه این پژوهش نبوده است ولی با توجه به اینکه اقتصاد ایران یک اقتصاد متکی به نفت میباشد، قیمت نفت از طریق کانالهای متفاوتی بر متغیرهای کلان اقتصادی اثرگذار میباشد؛ بنابراین جهت جلوگیری از اثرات نامطلوب نوسانات قیمت نفت راهکارهای متفاوتی وجود دارد که از جمله آن ها میتوان به کاهش وابستگی اقتصاد ایران به نفت، اتکای بیشتر به صادرات غیر نفتی و نیز تأمین مالی هزینههای دولت از طریق مالیات (در نتیجه پاسخگو بودن بیشتر دولت ها به مردم) و همچنین بهبود عملکرد و نیز پایبندی بیشتر به اهداف صندوق ذخایر ارزی که در سال 1379 راه اندازی شده است میتواند از شدت آثار مخرب نوسانات شدید قیمت نفت بکاهد و به تبع آن بورس اوراق بهادار نیز کمتر متحمل این پیامدها میشود.
از سوی دیگر با گسترش فرهنگ تولید و توجه بیشتر به زیرساختهای بخش تولید، کاهش برنامه ریزی شده تورم(جهت جلوگیری از انگیزههای سفته بازی) علاوه بر اینکه میتوان از مزایای رشد اقتصادی بیشتر بهره ببرد، در نتیجه کلیه بنگاههای اقتصادی( از جمله بنگاه های اقتصادی فعال در بازار بورس اوراق بهادار) نیز با سودآوری بیشتر و رونق اقتصادی همراه خواهند بود.
پالایش نفت
نفت خام حاصل از چاه دارای مواد نا خواسته از قبیل آب و جامداتی مانند شن ، قیر و گازهای متان و اتان میباشد. برای جداسازی اینگونه عوامل ، آنرا وارد مخازنی میکنند تا جامدات موجود در آن ته‌نشین شده و گازهای آن خارج شود. سپس وارد جداساز سانتریفوژی شده که نقش آن جدا کردن تتمه آب ، گاز و جامدات معلق در آن میباشد. برای حذف نمکهای معدنی ، نفت را با آب ولرم می‌شویند. آنگاه قسمتی از نفت توسط لوله به پالایشگاه فرستاده شده و قسمتی جهت صدور به بنادر تلمبه میشود.
تقطیر
برای تفکیک برش‌های متشکله نفت خام ، عملیات فیزیکی و شیمیایی چندی بر روی آن بعمل می‌آورند تا فرآورده‌های مورد نیاز جامعه امروزی را تولید نمایند. از مهمترین آنها تقطیر جزء به جزء نفت است که در برج تقطیر صورت می‌گیرد. تقطیر جزء به جزء عبارت است از یک سری تبخیر و تبرید که در سینی‌های یک برج استوانه‌ای صورت می‌گیرد. مایعات خالص در فشار محیط ، در دمایی به جوش می‌آیند که در آن دما ، فشار بخار آن برابر فشار محیط گردد. مایعات مخلوط در حدود دمایی که حاصل جمع فشارهای جزئی عوامل تشکیل دهنده آنها برابر فشار محیط گردد به جوش می‌آید.
در نقطه جوش ، فازهای بخار و مایع در حال تعادل می‌باشند. چنانچه فشار ، کاهش یابد، تبخیر صورت می‌گیرد و در حالت معکوس ، تبرید اتفاق می‌افتد. از فشار بخار برای محاسبه ترکیب گازهای مخلوط در حالت تعادل استفاده میشود. وقتی که اجزا تشکیل دهنده یک محلول در برج تقطیر بطور دائم جدا میشوند بخارهایی که به سمت بالا حرکت میکنند، با ترکیبات فرارتر مایع برگشت کننده که به سمت پایین سرازیر است برخورد کرده و غلیظ‌تر میشوند.
انواع تقطیر
تقطیر در فشار محیط: در این روش ، فرآیند تقطیردر فشار محیط صورت می‌گیرد.
تقطیر با بخار آب: وقتی که تقطیر در مجاورت بخار ماده مخلوط نشدنی صورت می‌گیرد، فشار بخار یکی تحت تاثیر دیگری قرار نگرفته و مخلوط در دمایی که مجموع فشارهای جزئی آنها برابر فشار محیط گردد تقطیر میشود.
تقطیر در خلا: در این روش ، فرآیند تقطیر در خلاء (در فشار 40 میلی‌متر جیوه) صورت می‌گیرد.
تقطیر در خلاء و بخار: این روش با انتقال گرما توسط بخار آب و با استفاده همزمان از پمپ خلاء جهت کاهش فشار کلی صورت می‌گیرد. بطور کلی این روش دارای اشکالاتی بوده و از آن زیاد استفاده نمیشود.
تقطیر در فشار: این روش برعکس تقطیر در خلاء بوده و باعث میشود که فرایند تقطیر ، در دمای بیشتری نسبت به آن در فشار محیط صورت گیرد و دمای بالاتر باعث گسسته شدن مولکولهای نفت گردیده و ترکیب آنها را تغییر می‌دهد.
روشهای جدید تقطیر: این روشها شامل یک یا دو مرحله تقطیر در فشار محیط بوده که توسط تقطیر با بخار همراه میشود.
نویسنده: علی احمدی
