پایه پولی چیست؟

---

پایه پولی یا پول پرقدرت عبارت است از مجموع پول‌هایی که بانک مرکزی منتشر کرده است. به هر دلیلی پول از بانک مرکزی خارج شود پایه پولی افزایش پیدا می‌کند. بانک مرکزی به طرق مختلفی پایه پولی را افزایش می‌دهد. زمانی که دولت یا هر شخص دیگری که محصول خود را صادر کرده است و درآمد ارز بدست آمده خود (مثلا دلار) را به بانک مرکزی تحویل می‌دهد و در قبال آن ریال دریافت می‌کند پایه پولی افزایش پیدا می‌کند چرا که دلار به بانک مرکزی داده می‌شود و ریال گرفته می‌شود این نوع افزایش‌ پایه پولی چندان نگران‌کننده نیست به شرطی که این درآمدهای ارزی برای دولت و فرد صادر‌کننده و کشور تداوم داشته باشد.

زمانی که بانک مرکزی طلا از معدن کار یا از سطح جامعه می‌خرد و ریال به معدن کار یا فروشنده طلا می‌دهد پایه پولی افزایش می‌یابد. همچنین بانک مرکزی به دولت و بانک‌ها پول قرض می‌دهد در این حالت‌ نیز پایه پولی افزایش می‌یابد که بنا به شرایطی این موارد ممکن است نگران‌کننده باشد.

مثلا زمانی که بانک‌ها در برابر سپرده‌های مردم تعهدی را ایجاد کنند و نتوانند به تعهدات خود عمل کنند به دلایلی همچون وام‌های بی‌کیفیتی که داده‌اند یا وام‌هایی که داده‌اند و نتوانسته‌اند از افراد وصول کنند یا ورشکست شوند اگر بانک مرکزی برای جبران کسری بانک‌ها به آن‌ها پولی پرداخت کند پایه پولی افزایش پیدا می‌کند.

بانک مرکزی با انتشار اسکناس و یا ایجاد پول از طرق دیگر، ابتدا سبب بوجود آمدن و به گردش افتادن مقداری پول می‌شود. آنگاه مردم یا سپرده‌گذارن بخشی از پول جدید را به صورت اسکناس نزد خود نگهداری کرده و بقیه آن را به صورت سپرده بانکی نزد بانک‌های تجاری سپرده می‌گذارند. پس به این ترتیب به‌ازای ایجاد هر پول جدیدی  توسط بانک مرکزی بخشی از آن به صورت سپرده‌های بانکی در اختیار بانک‌های تجاری قرار می‌گیرد. بانک‌های تجاری نیز بخشی از سپرده‌های سپرده‌گذاران را به صورت ذخیره نگهداری کرده و بقیه آن را صرف اعطای وام و اعتبار به وام‌گیرندگان می‌نمایند ، اما اعطای وام و اعتبار به معنای ایجاد یک پول جدید اعتباری است. زیرا علاوه بر آنکه حق برداشت برای سپرده‌گذار اصلی محفوظ است و حق استفاده از سپرده خود را دارد، برای وام گیرنده نیز از طریق اعتبار یک وسیله پرداخت و دادو ستد فراهم شده است که منشا آن اعطای اعتبار بانک‌های تجاری است. در واقع پول جدید اعتباری به وجود می‌آید.

بنابراین اجزای مختلف پایه پولی به شرح زیر میباشند:

1- دارایی خارجی

2- بدهی دولتی

3- بدهی بانک ها

4- سایر داراییها

5-اسکناس و مسکوکات

تبیین اجزای ضریب فزاینده پول و تاثیر آن بر حجم پول:

۱- نسبت اسکناس و مسکوک در دست مردم به سپرده‌ها نشانگر آن است که مردم چه مقدار از معاملات خود را با اسکناس و چه مقدار دیگر را با پول تحریری (چک) انجام می‌دهند. اگر مردم تصمیم بگیرند بخش بیشتری از پول خود را بصورت اسکناس نگهداری کنند، در اینصورت بخش کمتری را به سپرده دیداری اختصاص داده و بانک‌ها منابع کمتری برای وام دادن و ایجاد تکاثری پول اعتباری خواهند داشت و به تبع آن، حجم پول کمتر خواهد شد.

۲- نرخ ذخیره قانونی: چنانچه بانک مرکزی نرخ ذخیره قانونی را افزایش دهد،به ازای یک مقدار مشخص سپرده دیداری نزد بانک‌های تجاری مقدار ذخیره قانونی بیشتری طلب می‌کند،در اینصورت بخش کمتری از منابع بدست آمده از طریق این سپرده‌ها قابل استفاده برای وام دادن است. به این ترتیب ضریب تکاثر خلق پول و به تبع آن حجم پول کاهش می یابد.

۳- نرخ ذخیره اضافی: اگر بانک‌های تجاری به هر دلیلی به‌ازای یک مقدار سپرده دیداری مشخص ذخایر اضافی بیشتری نگهداری کنند، مقدار کمتری از منابع بدست آمده از طریق سپرده‌های دیداری را صرف اعطای وام می‌کنند و وام و اعتبار کمتری به وام‌گیرندگان می‌پردازند. تغییرات نرخ ذخیره اضافی ناشی از عوامل ذیل است:

الف-نرخ بهره بازار: به معنی افزایش هزینه فرصت ذخایر اضافی و بیکار یا راکد بانک‌های تجاری است.

ب-نرخ تنزیل: یا نرخ بهره قرض دادن بانک مرکزی به بانک‌های تجاری است که در گذشته به آن نرخ تنزیل مجدد گفته می‌شد.

ج-ریسک کمبود نقدینگی: شاخص ریسک و نگرانی مواجه شدن بانک‌های تجاری با کمبود نقدینگی است.

بطور خلاصه می‌توان گفت کاهش نرخ بهره بازار، افزایش نرخ تنزیل و افزایش ریسک کمبود نقدینگی، منجر به افزایش نرخ ذخایر اضافی می‌شوند، که سبب می شود ضریب تکاثر خلق پول کاهش یافته و حجم پول کاهش ‌یابد. عکس موارد فوق سبب افزایش ضریب تکاثر خلق پول و حجم پول می‌شود.

زمانی که بانک مرکزی ریال موجود در سطح جامعه را جمع کند پایه پولی کاهش می‌یابد. بانک مرکزی همچنین به روش‌های مختلفی می‌تواند پایه پولی را کاهش دهد.

---

 سعید نیک اختر